Kerim Han ve Zend Hanedanlığı

İran’ın güzel ve keyifli şehirlerinden biri olan Şiraz’ı gezerken en çok dikkatimizi çeken, gezdiğimiz bir çok tarihi binanın başındaki Vekil sıfatıdır. Vekil camii, vekil çarşısı, vekil hamamı ve daha niceleri. Şehirdeki tarihi binalardan 16 sı Zend hanedanlığının başkenti olduğu dönemde Zend Kerim Han tarafından yaptırılmıştır.
Vekil sıfatının bu şehirdeki anlamını kavramak için yakın İran tarihine biraz daha hâkim olmak gerekir.
1700′ lü yıllar İran topraklarından karışıklığın eksik olmadığı bir dönemdir. Büyük bir cihan imparatorluğu hayali kuran Nadir Şah 1747 yılında çıkan isyanlar sonrası komutanları tarafından bir suikasta kurban gidecektir. Afşar Hanedanı Nadir Şah sonrası yıkılmasa da çok küçülecek ve ülkenin yönetimini kaybedecektir.
Nadir Şah’ın öldürülmesinde rol alan komutanlarından Zend Kerim ise ülkede suların durulması ve tüm halkın desteğini sağlamak için ince bir politik manevra ile Safevi hanedanının 8 yaşındaki bir prensinin Şah olmasını sağlar.
3. İsmail adını alan bu genç Şah 1758 yılında Tahran’da Nevruz kutlamalarında tüm İran halkına Zend Kerim’i kendisine vekil tayin ettiğini açıklar.
Şah’a kendini vekil tayin ettiren Zend Kerim sonrasında çok geçmeden bir Kürt hanedanı olan Zend hanedanını kuracaktır. Kerim Han Fiili olarak devleti yöneten kendisi olmasına rağmen Şah ünvanını ölene kadar kullanmayacak ve hep Vekil olarak anılacaktır.
Kerim Han İran’a hâkim olma sürecinin başında en zorlu mücadeleyi 15. Yüzyılda Yozgat’tan göçmüş bir Türkmen boyu olan Kaçarlar’a karşı vermiştir. Kaçarlara karşı mücadelesinin ilk kısmında oldukça zorlanmış ve birçok yenilgi almış olan Zend Kerim Han 1759 yılında Kaçarların bir iç çekişmesinden faydalanıp onları yenilgiye uğratmış liderlerinin oğlu Ağa Muhammedi Şiraz’da rehin tutmuş böylece onları tarihten silemese de uzun bir süre için kontrolü altına almıştır.
Bu tarihten sonra önündeki Kaçarlar engeli kalkan Kerim Han kısa sürede tüm İran’a hâkim olacak ve ülkenin tekrar yükseliş sürecini başlatacaktır.
Kerim Han 1765 itibariyle kendine merkez ve başkent olarak Şiraz’ı almıştır. Ordu yönetimi ve devlet idaresi bu şehirdeki Kerim Han kalesindedir. 14 yıl Şiraz’da kalan Kerim Han şehrin imarıyla ilgili de çok uğraş vermiştir. Günümüze ulaşan birçok tarihi yapı bu döneme aittir.
İran’da ülkenin başına 19. Yüzyıl itibariyle bela olacak İngiliz etkisi daha petrol bile bulunmamışken Kerim Han döneminde Doğu Hindistan Kumpanyasına verilen ticari ayrıcalıklarla başlamıştır.
Osmanlı ile ilişkiler başta iyi giderken sonrasında Babanoğlu aşireti yüzünden bu iyi ilişkiler bozulmuş ve aradaki gerilim savaşa kadar giden bir süreç geçirmiştir.
1777 yılında Osmanlının Rusya ile olan geriliminden faydalanarak ve Babanoğlu aşiretinin Osmanlıya sığınmasını bahane ederek saldıran Kerim Han, birçok çatışmadan galip ayrılıp, Osmanlı’dan bir hayli toprak da almıştır.
Zend Kerim Han 1779 yılında attan düşerek ölünce Osmanlı kaybettiği toprakları geri almıştır..
İran’da Safevi hanedanlığının kukla olarak devam ettiği, Zend hanedanlığının kurulduğu ve yönetimde olduğu dönem Kerim Han’ın ani ölümüyle büyük bir kargaşa dönemine girecektir. Bu kargaşa Şiraz’da rehin tutulan Kaçar lideri Ağa Muhammed’in kaçması ve 1794 yılında Zend hanedanının bir Türk hanedanı olan Kaçarlar tarafından yıkılmasıyla son bulacaktır.
1796 yılı itibariyle ülkeyi 130 yıla yakın yönetmek üzere Kaçarlar başa geçecek, ülkeyi birleştirecek ve başkenti Tahran’a taşıyacaklardır.

İran hakkında diğer yazılar için tıklayınız